M.Ebru ASLANYÜREK - LEVANTEN EVLERİ VE KÜLTÜRLERİ

LEVANTEN EVLERİ VE KÜLTÜRLERİ

Mersin 3 dinin halen yaşadığı şehirlerimizden birisidir. Gayrimüslim nüfusun oldukça yoğun olduğu mezarlıklarında dahi hristiyan müslüman ve musevilerin yanyana yattığı bir hoşgörü şehridir. Keza birçok ırktan insanın da 200 yıldır yaşadığı, bölgenin en yeni şehirlerinden birisidir.

Levanten kelimesi, Fransızcadan gelen "Levant" kelimesinden türemiştir. Anlamı "Levantlı" dır. Levant ise Fransızca "doğmak" anlamına gelen "lever" kelimesinden türemiştir. Günümüzde daha çok Suriye, Lübnan, Ürdün ve İsrail için kullanılsa da, eskiden anlamı "İtalya'nın doğusundaki Akdeniz" olarak daha geniş bir coğrafyayı belirtiyordu. Levanten tabiri bu ikinci tanımı baz alır.

Levant kelimesinin anlamca zamanla daralmasının aksine, Levanten kelimesi zamanla geçtikçe genişlemiştir. Anlamca, doğu Akdeniz limanlarının, bir anlamda da hem Bizans, hem Osmanlı döneminde yerli halktan ziyade İtalyan, Latin, Fransız gibi batı Akdenizlilerin kastedildiğini, 18. ve 19. yüzyıllarda ise bu kelimenin Orta ve Kuzey Avrupa’dan gelerek yerleşen yabancıları da kapsadığını belirtmektedir.

Sanayileşme sonrası hammadde arayışına geçen Avrupalı devletler, Osmanlı'nın İzmir, Mersin, Antalya gibi Akdeniz kıyılarındaki nüfus varlıklarını artırırlar. Başta İngiliz olmak üzere diğer Batılı devletlerden de Osmanlıya göçler olur. Örneğin 19.yy'da İstanbul'a yerleşen Almanlar, İstanbullu Almanlar ya da Boğaz Almanları adı verilen toplumu oluşturur. Bu yeni nüfuslar da Levanten nüfus ile karışarak Genişletilmiş/Modern Levanten kavramını oluşturur. Yeni göçler, toplumda Protestanlık kökenli mezheplerin de görülmesine yol açar.


 (Mersin'de Levante Aile Mezarlığı) 


 (Latin İtalyan Katolik (Levanten) Katedrali) 

Levanten kültürünün sebep olduğu en önemli değişim kent çekim merkezlerinin, odak noktalarının değişimine sebep olmasıdır. Yabancı mimarlarla yapılan planlamalarda Osmanlıda var olan meydan geleneğin olmadığı bir planlamanın yapıldığı görülür. Izgara planın ve çizgisel aksların sınırladığı yapıların önem kazandığı görülmektedir. Yabancılara tanınan imtiyazlarla birlikte Levantenlerin etkileri ekonomik ve sosyal yaşamla birlikte fiziksel çevrede de etkisini göstermiştir. Batılı anlayışla ve batılı mimarlarla çalışılan yeni mekânlarda, iç mekân kurgularında da kendini göstermiştir. 1848 ve 1849’da çıkarılan 1. ve 2. Ebniye Nizamnameleri ile Müslüman olan ve olmayan halk arasında Tanzimat’tan önce uygulanan yer seçimi, kat yüksekliği ile malzeme konuşlarındaki farklılık ve düzenlemeler ortadan kalkmıştır. Yeni düzenlemeye göre, artık din ve etnik farklılıklara göre ayrım yapılmamaktadır. (Batur 1985:1047) Tanzimat döneminde, yönetim, eğitim ve edebiyat alanlarında olduğu gibi, mimarlık alanlarında da hızlı bir değişim ve ilerleme görülür. Mersin, ticari hayattaki hareketliliğe bağlı olarak cazibe merkezi olması sonucu Levantenlerin buraya yerleşmeleriyle birlikte, yapılan ticaret yapıları, okullar, konsolosluklar, kiliseler ve konutlarla bir Avrupa kenti görünümündedir.

TÜRK EVLERİ VE KÜLTÜRLERİ

Anadolu coğrafyasında yaşayan, Türklere ait ilk bilgilerin M.Ö. 3000 yıllarına ait olduğu antropolojik bulgularla kesinlik kazanmaktadır. Bu tarihten itibaren Asya’nın Çungarya bölgesinde tarih sahnesine atılan Türkler Tanrı Dağları ile Altay Dağları arasındaki steplerden çıkarak Asya, Afrika ve Avrupa’nın üçte birini ele geçirerek, dünya siyasi tarihini yönlendiren büyük devlet ve imparatorluklar kurarak günümüze kadar varlıklarını sürdüregelmişlerdir.

Tarihi sürecine kısaca değinilen ve Anadolu’ya gelinceye kadar ciddi bir kentleşme olgusuna sahip olmayan Türklerin ilk sağlıklı yerleşim yerleri Anadolu da kurulmuştur. Daha sonra da Doğu Avrupa ve Balkanların ele geçirilmesiyle Bulgaristan, Yugoslavya ve Yunanistan da benimsenmiş ve bu alanlarda da kökleşmiştir.

Türk Evi, Osmanlı İmparatorluğu’nun kapladığı sınırlar içinde Anadolu ve Rumeli de yerleşmiş, gelişmiş ve 600 yıl hüküm sürmüş, kendi özellikleri ile egemen olmuş bir ev tipidir.

Türk Evlerinde Plan Tipleri

a) Sofasız Plan Tipleri

b) Dış Sofalı Plan Tipleri

c) İç Sofalı Plan Tipleri

d) Orta Sofalı Plan Tipleri

Türk Evleri esasen tek katlıdır. Değişik faktörlerle kat adedi birden fazla olsa bile esas kat daima tektir. Bu esas kat, birkaç katlı evlerde mutlaka en yukarıdaki kattır. Kırsal kesimde, bahçe içinde ve serbest yerleşim alanlarında tek katlı, şehir içinde, dar ve sıkışık alanlarda ise iki ve üç katlıdır. Yaşama katı, hava, güneş ve manzaradan yararlanması için son katta düzenlenmekte, zemin kat ise daha çok giriş avlusu, iş evi, kiler, ambar, samanlık, ahır olarak değerlendirilmektedir.

Türk evlerinde zemin kat ile esas kat arasında bir ara kat vardır ki kat merdiveninin ara sahanlığından ulaşılan bu oda bir asma kat şeklinde olup tüm bina alanını kaplamaz. Kat yüksekliği minimum ölçülerdedir. Isı yalıtımı bakımından yeterli düzey sağlandığından kışlık oda olarak kullanılır.Geleneksel Türk evlerinde çeşitli plan tipleri uygulanmıştır. İklim koşulları, yöresel alışkanlık ve gelenekler, ekonomik koşullar ve yöresel mimarinin etkilediği bu tipler farklılıklar göstermektedir.

a) Sofasız Plan Tipleri: Türk Evlerinin en ilkel olanıdır. Erken dönem Türk evlerindendir. Odaların birbirleri ile ilişkileri yoktur. Her odaya dışarıdan girilir. Bu türler genellikle bahçe kapısı ve bahçe duvarları ile korunan iç avlulu, ön bahçeli veya yan bahçeli evler için söz konusudur. Anadolu’nun orta, güney ve doğu bölgelerinde uygulanmıştır. Bu tipin ekonomik koşullarla da ilgili olduğu söylenebilir. Örneğin İstanbul’da bu tipe rastlanmamıştır. Sofasız plan tipinin iki katlı olanları da vardır. Üst kata avludan birden fazla merdiven yardımı ile çıkılmaktadır.

Şekil.1. Sofasız plan tipleri

b) Dış Sofalı Plan Tipleri: Türk evinin ikinci türüdür. Odalar arasındaki ilişkiler SOFA denilen bir ortak mekanla sağlanır. Anadolu’nun kırsal kesiminde, avlulu ve bahçeli evler için pek çok uygulama alanı bulmuştur. Sofa yılın büyük bir bölümünde ortak oturma mekanı olarak kullanıldığından, doğa ile iç içe yaşamak kırsal kesim insanlarını adeta büyülemiştir. Ilıman veya sıcak iklimli yörelerden sofanın önü tamamen açık bırakılmış böylece ev halkı için bir serinleme imkanı meydana getirilmiştir. Kışın ise odalar ocaklarla ısıtıldığından odalarda barınılmıştır.

c) İç Sofalı Plan Tipleri: Geleneksel Türk evinin en yaygın olanıdır. Erken dönem Türk evlerinden sonra gözlemlenmektedir. SOFA odalar arasına alınarak halk arasında karnıyarık diye adlandırılan bir plan tipi ortaya çıkmıştır. Dış sofalı eve nazaran daha muhafazalı olması nedeniyle Anadolu ve Rumeli’nin her iklim kuşağında kullanılmıştır. Özellikle sıkışık yerleşmelerde, kasaba ve şehirlerde tercih edilmiştir. Dış sofalı evlere nazaran daha fazla odayı içermesi, daha ekonomik olması bu tercihin ana nedenlerindendir. Bu türde sofa, ya güneşli, manzaralı yöne veya sokağa yönlendirilmiştir. Merdivenin durumuna göre, sofanın bir veya her iki ucunda köşk, sekilik gibi isimlerle anılan özel mekanlar yer almıştır. İç sofalı plan tiplerinde ya bir sedir bulunmaktadır yada biraz yükseltilerek hatta sofadan parmaklıklarla ayrılarak biçimlendirilmiş bir geniş oturma köşesi düzenlenmektedir. En eski tiplerde merdiven sofanın dışında bulunmaktadır. Daha sonraları ise sofanın içine alınmış fakat rast gele konumlandırılmıştır.

d) Orta Sofalı Plan Tipleri: Bu tip, diğerlerine nazaran daha geç dönem Türk evlerinde uygulanmaya başlanmıştır. 18. ve 19. yüzyıllarda İstanbul’da saray, kasır, köşk gibi orta SOFA çok değişik ve ilginç biçimler almış, böylece ev tasarımına farklı zenginlik kazandırmıştır. Sofanın ortaya alınması ile ev planları daha çok kare veya kareye yakın dikdörtgenler haline dönüşmüştür. Binanın dört köşesine dört oda yerleştirilmiş, oda aralarına da merdiven, eyvan, hale, kiler, mutfak gibi servis mekanları getirilmiştir. Sofa önceleri dört köşe iken, zamanla köşeler pahlandırılmış, sekizgen, çokgen, oval veya eliptik şekiller oluşmuştur. Sofanın muhafazalı olması evin iyi ısıtılabilmesine imkan sağlamış, bu da soğuk bölgeler için tercih sebebi olmuştur.

                                                                                                                M.Ebru ASLANYÜREK 152010048